طراح پارچه چه جایگاه شغلی در ایران دارد؟

مصاحبه با سرکار خانم هانیه ابری؛ طراح پارچه

در حاشیه هفتمین جشنواره بین المللی مد و لباس فجر، با یکی از اساتید و فعالان حوزه طراحی پارچه، سرکار خانم هانیه ابری درباره طراح پارچه ، ویژگی ها و آینده شغلی این حرفه به گفتگو نشستیم. ایشان در این جشنواره نشستی با موضوع «بررسی فرصت های حرفه ای طراحان پارچه با تکیه بر شناخت و مهارت افزایی» برگزار کردند.

خانم ابری خودتان را معرفی کنید.

هانیه ابری هستم. اول از همه طراح پارچه ولی شغلی که قلبا آن را دوست دارم، تدریس است. از سال ۱۳۸۹ تا امروز در حوزه طراحی پارچه در بخش تئوری و عملی تدریس می کنم. در طراحی پارچه حدود ۱۶ سال است که به طور مستمر و حرفه ای با تولیدکنندگان پارچه های پرده ای، ملحفه و لباسی که به شیوه چاپ روتاری ارایه می شوند، همکاری دارم.

تحصیلات شما در چه زمینه ای است؟

کارشناسی طراحی چاپ پارچه و کارشناسی ارشد پژوهش هنر دارم.

چه شد که به سراغ طراحی پارچه رفتید و آن را به عنوان شغل خود انتخاب کردید؟

از دوران کودکی، طراحی یکی از علایق من بود و با طراحی های که داشتم کلاژ درست می کردم. تقریبا در همه مقاطع تحصیلی، در کنار تحصیل، در کلاس های طراحی نیز شرکت می کردم. در دوران دبیرستان اطمینان داشتم که تنها رشته مورد علاقه من هنر است، اما تا زمان کنکور، از وجود رشته طراحی پارچه اطلاع نداشتم. زمان انتخاب رشته در دفترچه کنکور، رشته طراحی پارچه را دیدم، به نظرم بسیار جالب آمد. به محض ورود به این رشته، علاقه من بسیار بیشتر شد.

در چه دانشگاهی تحصیل کردید؟

کارشناسی خود را در دانشگاه شریعتی گذارندم.

مشتری های یک طراح پارچه چه کسانی هستند؟ آیا درآمد این حرفه خوب است؟

مشتری های طراح پارچه ، طیف بسیار وسیعی هستند. یک طراح پارچه می تواند به اشکال متفاوتی کارهای خود را ارایه دهد. برای مثال طراح پارچه می تواند به صورت شخصی کار کند و یا استخدام محیطی شود که به طرح او نیاز دارند؛ مثل کارخانجات نساجی، کاشی و سرامیک، کاغذ دیواری، تولیدکننده های پارچه متری و تکه ای، مزون ها و غیره.

در مورد درآمد می توانم بگویم که طراح پارچه درآمد تقریبا خوبی دارد؛ البته اگر به صورت حرفه ای و مستمر در این زمینه کار شود. مسلما با گذر زمان و کسب تجربه، شرایط مالی طراح پارچه نیز رشد خواهد کرد.

با کدام کارخانه ها همکاری دارید؟

بیشتر با تاجران و تولیدکنندگان به شکل خصوصی کار می کنم، ولی آثار من در بسیاری از کارخانجات نساجی به چاپ می رسد.

شما ابتدا نیاز بازار را بررسی و بعد طراحی می کنید؟ یا ابتدا طراحی می کنید، بعد به بازار مراجعه کرده و خریدار مناسب آن را پیدا می کنید؟

شیوه درست و ایده آل طراحی به این صورت است که طراح پارچه ایده ها و طرح های خود را ارایه دهد، اما چون طراحی پارچه با طیف وسیعی از مخاطب در ارتباط است و اثر او در قالب کاربرد معنا پیدا می کند، طراح پارچه باید علاوه بر شیوه های هنری فردی و ارایه یک اثر زیبا به بررسی پارچه ها نیز بپردازد تا بتواند طرحی ارایه دهد که علاوه بر زیبایی و تامین سلیقه مخاطب، در جهت بهبود سلیقه و بالا بردن سطح طراحی پارچه نیز موفق عمل کند. البته کار ساده ای نیست اما با پشتکار و مداومت حتما دست یافتنی خواهد بود.

من نیز در گذشته فقط طراحی می کردم. با مرور زمان و شناخت تدریجی متوجه شدم که بخشی از طراحی ها با وجود خاص و عالی بودن، کاربردی نیستند. از این رو می توان بخشی از طراحی ها را با شناخت از بازار اما با استانداردهای طراحی و زیباشناسی ارایه کرد. امیدوارم روزی فرا برسد که کارخانجات نساجی به ایده طراح پارچه تکیه کرده، کارهای منحصر به خود را تولید کنند و به کپی از کارهای خارجی بسنده نکنند.

دانش آکادمیک چقدر در این حرفه تاثیرگذار است؟ آیا باید حتما دانش آکادمیک داشت؟

فکر می کنم که دانش آکادمیک یکی از ستون های اساسی این کار است و می توان به وسیله آن با شناخت و مهارت لازم وارد این کار شد. اما اینکه امروز تا چه حد افراد خبره و هنرمند در این رشته تدریس می کنند و یا آموزش ها منطبق با نیاز حرفه ای است، جای بحث فراوان دارد.

طراحی پارچه از نوع کارهایی است که تنها زمانی می توان در آن موفق شد که نسبت به آن عشق و علاقه وجود داشته باشد. عشق و علاقه هم تنها با آگاهی درباره موضوع مورد نظر به وجود می آید؛ همین امر نیز پشتکارو  مداومت ایجاد می کند.

آیا آموزش آکادمیک نسبت به آموزش سینه به سینه که در گذشته رایج بوده است، برتری دارد؟

من خودم از علاقمندان آموزش سینه به سینه هستم. در روش سنتی، اگر می خواستند فرزند خود را برای شاگردی بفرستند، شاید یک سال تحقیق می کردند تا استاد مناسبی را پیدا کنند. چنین استادی فقط استاد کار عملی نبود، بلکه آداب حرفه ای را نیز به شکل غیرمستقیم آموزش می داد. منظور من از آداب مواردی نظیر: صبر، پشتکار، توجه، نظم و غیره است. به این ترتیب فن و هنر با یکدیگر ترکیب می شدند، و دانش و مهارت در کنار هم قرار می گرفتند.

روش سینه به سینه قدیمی با روش آکادمیک امروزی بسیار متفاوت است. جامعه امروزی به مدرک دانشگاهی بها می دهد. فرد علاقمند به طراحی پارچه باید دانش آکادمیک داشته باشد، اما این دانش به تنهایی کافی نیست و باید سال ها کار عملی و هنری انجام دهد.

مدارک بین المللی معتبر مربوط به این رشته چه مدارکی هستند؟

دوره های زیادی وجود دارد که می توان به صورت تخصصی آن ها را گذراند. کارشناسی ارشد این رشته هم در ایران و هم در کشورهای دیگر وجود دارد. کارشناسی ارشد طراحی پارچه در دانشگاه های ایران، عنوانی کلی دارد و با وجود داشتن واژه «طراحی» در عنوان خود، کاملا تئوری هستند.

در خارج از ایران، خصوصا در مقطع ارشد، گرایش های متنوعی وجود دارد. دانشگاه هایی که رشته مد و لباس دارند، ورکشاپ های زیادی برگزار می کنند که با جستجو در اینترنت می توانید آن ها را بیابید. اما ورکشاپ هایی که در ایران برگزار می شود با دنیا خیلی فاصله دارد؛ این دوره ها بیشتر حالت مدرک گرایی دارند. من خروجی مناسبی از این دوره ها ندیده ام.

البته مساله دیگر این است که ما چند سال است که به سمت برگزاری جشنواره هایی مثل مد و لباس رفته ایم و هنوز در حال آزمون و خطا هستیم. در نتیجه زمان می برد تا به پختگی رسیده، داشته های خود و آنچه برای ما مناسب است را بشناسیم.

به نظر شما طراحی پارچه چه تاثیری روی کار تولیدی ها می گذارد؟

اگر تنوع و نوآوری وجود داشته باشد، ایده های تولیدی ها به اجرا نزدیک تر می شود.

تولیدی ها چقدر از طراحان پارچه استفاده می کنند؟

به طور مستقیم، خیلی کم استفاده می کنند. تولیدی ها به خاطر نوع خروجی که دارند، سعی می کنند مواردی را که نیاز دارند به صورت عمده تهیه کنند؛ یعنی باز هم سراغ بازار می روند. البته تولیدی هایی هم هستند که کار شخصی انجام می دهند و پارچه اختصاصی برای لباس می خواهند، ولی چون اکثرا به شکل عمده کار می کنند، برای خرید نیز سراغ بازار عمده می روند.

در بسیاری از موارد، طرح هایی روی کاغذ وجود دارد، اما چون آن طرح در بازار موجود نیست، طرح تغییر کرده و کیفیت افت می کند. مسلما اگر تنوع بالا برود، ایده به اجرا نزدیک شده، فروش بالاتر رفته و قدرت ریسک پذیری بیشتر خواهد شد.

شاید علت آن این است که میزان هزینه ها برای تولیدی ها بالا می رود. مساله ای که  با آن مواجه هستیم این است که لباس تولید داخلی نسبت به تولید خارجی بسیار گران تر تمام می شود.

من در بحث هزینه ها تخصصی ندارم و می دانم که تولیدکننده ها چقدر تحت فشار هستند. تنها چیزی که می توانم بگویم این است که اگر تنوع وارد پارچه شود و از این سمت رشد کنیم، چون با تولیدی ها در ارتباط هستیم، خروجی بهتر خواهد شد. چیزی که به ذهن من می رسد این است که از این طریق ایده را راحت تر می توان به اجرا نزدیک کرد. همه ما روی اهرمی ایستاده ایم که حرکت هر کدام از ما دیگری را به تعادل می رساند. اگر در یک راستا فکر کنیم و یک هدف مشترک داشته باشیم، مسلما یکدیگر را به تعادل می رسانیم.

مهم ترین تجربه ای که به عنوان طراح پارچه در بازار ایران داشته اید چه بوده است؟

در ابتدا که شروع به کار کردم، اصلا تصور نمی کردم که بتوانم روزی با بزرگ ترین تولیدکنندگان پارچه در ایران آن هم به شکل شخصی، همکاری کنم. این حرفه، هم نکات مثبت و هم نکات منفی داشته که از هر دوی آن ها آموخته ام.

از جمله نکات مثبت آن این بوده است که متوجه شدم می توانم با کنار هم قرار دادن هنر، شناخت و مهارت، حرفه ای ویژه و شخصی ایجاد کنم و آن را رشد دهم. البته این مساله به این معنا نیست که هر زمانی که می خواهم  و با بی نظمی کار کنم. کار شخصی هم نیاز به نظم دارد. کنترل کردن همه چیز و هماهنگ کردن آن با زندگی کار ساده ای نیست. زمانی که برای خودت کار می کنی، مداومت در کار دشوارتر است. این نحو کار کردن باعث ایجاد حس اتکا به نفس، نظم پذیری و  پشتکار می شود.

از نکات منفی این حرفه این است که تولیدکنندگان نوآوری را بسیار سخت می پذیرند و ریسک پذیری کمی دارند.

یعنی بازار در دست قشر تحصیل کرده و دانشگاهی نیست؟ و فقط به شیوه سنتی در آن کار می شود؟

شیوه سنتی در اینجا تعبیر درستی نیست، زیرا ایرانیان در نساجی و طراحی پارچه در گذشته تاریخی خود، بسیار پیشرو بوده و شهرت جهانی داشتند. سنت ما در گذشته به این شکل بوده است. اما اگر منظور شما نگاه امروزی است باید گفت قشر قدیمی تر این حرفه که حتما سرشار از تجربه نیز هستند، نگاه گذشته تاریخی خود را ندارند؛ آن ها نبض بازار و نگاهی کل گرا دارند. برای نمونه نسبت به مشتریان و سلیقه آن ها تنها از دیدگاه فروش، آگاهی دارند. این امر باعث شده که به مرور زمان این طور فکر کنند که فقط آن ها باید درباره شکل نهایی پارچه تصمیم بگیرند. این نگاه کار طراح پارچه را بسیار سخت می کند.

بزرگترین چالشی که یک طراح پارچه در ایران با آن مواجه است، چیست؟

بخشی از چالش این است که بازار سنتی به طراح پارچه به راحتی اجازه ورود نمی دهد. این چالش به نحوی در همه جای دنیا وجود دارد، چون تعیین کننده نهایی کسی است که سرمایه گذاری می کند. ولی مهم ترین چالش برای طراح پارچه، به روز بودن است. پیشرفت تکنولوژی و تنوع به قدری زیاد است که باید به صورت روزانه و مداوم حرکت و پیگیری کنید.

به چه طریقی سعی می کنید که به روز بودن خود را حفظ کنید؟

تلاش می کنم از ترکیبی از ویژگی های فرهنگی و بومی کشور ایران که پیشینه زیادی دارد، نوآوری هایی که در کشورهای دیگر اتفاق می افتد و خلاقیت فردی استفاده کنم. اگر امضای فردی در کار وجود نداشته باشد، کار شما، تنها کپی از کار دیگران خواهد بود. باید تمام اطلاعات را کسب کرد و با امضای فردی، ویژگی های طراحی خود را وارد مجموعه طراحی کرد.

برای کسب آگاهی و به روز بودن چه وب سایت ها و مجلاتی را دنبال می کنید و می خوانید؟

من به طور مداوم، سعی می کنم کاری پژوهشی در رابطه با رشته تخصصی خود انجام دهم. در سال گذشته دو مقاله به دانشگاه های هند و سنگاپور ارایه کردم: «بررسی نقش شیر در پارچه های ایرانی دوره ساسانی» و «بازتاب نمادین نقش مایه گیاه هوم بر پارچه های ساسانی با تکیه بر اسطوره».

در حال حاضر نیز سعی می کنم در نشست های تخصصی شرکت کنم. جشنواره مد و لباس فجر برای من نشستی تخصصی محسوب می شود. در جشنواره سال گذشته با عنوان «هر آنچه طراحان باید بدانند» سخنرانی داشتم. سعی می کنم موضوعاتی را انتخاب کنم که دغدغه خودم باشند.

چندین سال است که تمام مقالات علمی – پژوهشی، مجلات تخصصی و دانشگاهی مرتبط و مجلات نساجی را مطالعه می کنم. کتاب های لاتین را نیز تا حد امکان دنبال می کنم، زیرا متاسفانه رشته ما از لحاظ منبع بسیار فقیر است. سعی می کنم تا حد امکان این کتاب ها را ترجمه، و در نشست ها استفاده کنم.

وب سایت هایی که به آن ها خیلی علاقه دارم، وب سایت های موزه های پارچه و همچنین وب سایت های استودیوهای طراحی پارچه اروپا را نیز دنبال می کنم.

اگر قدرت تغییر در بازار پوشاک ایران را داشته باشید، به عنوان طراح پارچه چه تغییری در آن می دهید؟ به خصوص در بخش طراحی پارچه

این تغییر و حتی فکر کردن درباره آن، کار ساده ای نیست و باید همه طراحان در این جهت تلاش کنند. اما به نظر می رسد به سمتی خواهم رفت که کسی برای خرید طرح، مجبور به انتخاب طرحی نباشد. یعنی به حدی تنوع و زیبایی برای سلایق مختلف وجود داشته باشد که کسی مجبور به خرید جنس خارجی نشود. خوشبختانه ما این توانایی را در دو بخش طراحی و تولید داریم.

به نظر شما چه چیزی تا کنون مانع دستیابی به این هدف شده است؟

ضعف در کار گروهی. طراح پارچه یک طرف قضیه است، باید یک گروه میانه وجود داشته باشد که بتواند ارتباط را با کارخانه و مشتری همسان کند و این ها همه در یک راستا حرکت کنند. باید طوری باشد که طراح پارچه و تولیدکننده همسو باشند و هیچ کس فقط نفع شخصی خود را نبیند. لازمه این امر این است که این افراد با یکدیگر در ارتباط باشند، ارتباطی صحیح و واقعی. متاسفانه معمولا ارتباط ها مقطعی است.

ما تلاش می کنیم که در وب سایت روچی این اتفاقات بیافتد و ارتباطات به صورت صحیح، واقعی و مستقیم برقرار شود.

مهم ترین تفاوت های طراحی پارچه در ایران و خارج از ایران چیست؟

از لحاظ طراحی و ایده، ایران منابع بسیار عالی از گذشته خود دارد. ما از نظر نقش مایه، موضوع و نمونه های بصری روی منبعی ارزشمند و درخشان ایستاده ایم. ما از لحاظ طراحی پارچه مشکلی نداریم. تفاوت در نحوه آموزش، ورود به عرصه شغلی و جایگاه طراحی پارچه است و باز هم کار گروهی.

یعنی به این نکته توجه نمی کنیم که اگر در کنار یکدیگر فعالیت کنیم، بهتر رشد خواهیم کرد؟

بله. باید در کنار هم قرار بگیریم تا پروسه یادگیری ما تکمیل شود. از طریق کار گروهی تفاوت ها، سلیقه ها، انگیزه و علاقه شخصی خود را پیدا می کنیم.

این مشکلی است که کل شاخه های هنری با آن درگیر هستند؛ این باور که برای فعالیت در این حوزه نیاز به تحصیل در آن نیست؟

بله. درست است که بخشی از هنر با احساس سروکار دارد، ولی احساس محض کافی نیست، باید پشت آن اندیشه باشد و اندیشه هم دانش می خواهد. به عنوان مثال دانستن پیشینه به طراح پارچه ایده بسیار می دهد.

آیا در طراحی پارچه می توان برند داشت؟ حق کپی رایت در طراحی پارچه چگونه است؟

بله، در همه جای دنیا وقتی می خواهید طرح خود را بفروشید، شناسنامه ای که از کار ارایه می دهید، نشان دهنده اورجینال بودن طرح است و ضمانت می کند که تا کنون جایی چاپ نشده است. خریدار نیز می تواند در قرارداد ضمانت کند که طرح را تنها برای یک مجموعه استفاده، و برای استفاده مجدد، هزینه پرداخت کند.

متاسفانه این موارد در ایران رعایت نمی شود. بنیاد ملی مد و لباس، کارهایی در این مورد انجام داده و شناسه هایی را لحاظ کرده است. اما مهم قانون گذاری نیست، بلکه مهم پیگیری آن است. به عنوان مثال من طرحی عالی را طراحی می کنم و وارد بازار می شود، رقیب من یک متر از آن پارچه را خریده و کپی می کند. نهادی نیست که جلوی چنین کارهایی را بگیرد. قانون وجود دارد اما پیگیری و اجرایی نمی شود. طراح نیز نمی تواند هر روز یک کفش آهنی بپوشد و به دنبال طرح های خود باشد. کارخانه ها نیز اصلا زیر بار این قراردادها نمی روند. من طرح هایی دارم که هفت یا هشت سال به طور مداوم چاپ شده اند، اما من فقط هزینه ۸ سال پیش را برای طراحی گرفته ام.

با این مساله چه می توان کرد؟ آیا کسی که وارد این حرفه می شود ترس از کپی شدن اثر خود ندارد؟

یکی از مشکلات اصلی حرفه طراحی پارچه همین مساله است. شما بعد از واگذاری طرح در صورت تکرار شدن مبلغی دریافت نخواهید کرد.

یعنی به شما یک مبلغ اولیه می دهند و تمام؟!

بله همین طور است.

حدودا چه مبلغی دریافت می کنید؟

طراحان پارچه، صنفی ندارند که قیمت گذاری کند. انجمن هایی هم که تشکیل می شوند، به تدریج رویکرد آموزشی پیدا می کنند و کار خاصی برای طراحان پارچه انجام نمی دهند.

قیمت گذاری با توجه به سابقه فرد، پشتوانه و سلیقه شخصی، به صورت فردی تعیین می شود.

نبود صنفی که قیمت گذاری کند، سبب می شود که عده ای در بازار فقط به خاطر اینکه دانشجو هستند و می خواهند طرحی ارایه کنند، قیمت هایی بگویند که اصلا منصفانه نیست.

مساله دوم این است که کسانی که کار صنفی را انجام می دهند، اصولا تجربه کار عملی مستمر به عنوان طراح پارچه در این حرفه را ندارند. یعنی اگر صنفی هم داشته باشیم، احتمالا اینکه چطور باید قیمت گذاری صورت بگیرد، به مساله پیچیده ای تبدیل می شود؛ چون به طور حقیقی با بازار مواجه نشده اند.

انجام یک نمونه کار، چقدر زمان می برد؟

بستگی به پیچیدگی کار، سختی موتیف ها یا نقش مایه های کار و مهارت طراح دارد. به شکل دقیق، قابل اندازه گیری نیست.

با وجود پیشرفت هایی که در تکنولوژی رخ داده و ماشینی شدن امور، آینده شغلی طراحان پارچه را چگونه می بینید؟ آیا ممکن است که حرفه خود را از دست بدهند؟

من اصلا فکر نمی کنم که این شغل از بین برود. فناوری و امکانات جدید می تواند فرایند کار طراح پارچه را کوتاه کند. طراحان باید اطلاعات خود را به حدی بالا ببرند که سوار بر موج امکانات و تکنولوژی شوند. اگر از این موج عقب بمانند، کیفیت کار پایین خواهد آمد.

آنچه که به طراح پارچه حیات هنری می دهد، وجود ایده است. تکنولوژی کمک می کند که ایده ها راحت تر به منصه ظهور برسند و به اجرا نزدیک تر شوند. من فکر می کنم روند تکنولوژی برای طراحان بسیار مثبت خواهد بود.

چقدر این فناوری وارد ایران شده است و چقدر در این زمینه با دنیا فاصله داریم؟

تا حد بسیار زیادی وارد ایران شده است. فاصله ای که از دنیا داریم از نظر امکانات و دستگاه ها نیست، بلکه به لحاظ به روز نبودن اطلاعات و فاصله بین طراح پارچه و تکنولوژی است.

پس با این وصف می توان روی این بخش سرمایه گذاری کرد و نیروهایی را برای آموزش فرستاد.

بله صددرصد.

چه آینده ای را برای طراحی پارچه در ایران پیش بینی می کنید؟

به اندازه ای تجربه ای که تا امروز دارم، من این مسیر را بسیار روشن می بینم. در دوره ای هستیم که آگاهی در حال افزایش یافتن است. طراحان پارچه در حال انجام فعالیت های خوبی هستند و در نمایشگاه های داخلی و خارجی حضور بسیار خوبی دارند. تصور من این است که ما پتانسیل های خیلی خوبی داریم.

دومین مساله این است که ما دیگر محدود به جغرافیا نیستیم، دنیا بسیار کوچک شده است و می توانیم آرزوها و خیال های بلندتری داشته باشیم. این آرزوها وقتی بزرگ تر می شود، حرکت ما هم رو به رشد خواهد بود. با این وصف من آینده خیلی روشنی را پیش بینی می کنم. فکر می کنم اگر همین طور با آگاهی ادامه دهیم و بر میزان آگاهی و دانش خود بیفزاییم، به راحتی می توانیم جهانی شویم.

به نظر من، طراحی پارچه عشق، علاقه، مداومت، پیگیری و ذوق می خواهد. باید همه این ها را در خود پرورش دهیم و ذوق را زنده نگه داریم.