شب یلدا، جشن زایش مهر

در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻣﺮدم اﻳﺮان ﻓﺼﻞ زﻣﺴﺘﺎن، ﺑﺎ آﻳﻴﻦ ﻳﻠﺪا آﻏﺎز ﻣﻲ­ﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻬﺎﻧﻪ­ای ﺑﺮای اﺑﺮاز ﺷﺎدی و ﻣﺤﺒﺖ ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻮاده و ﺧﻮﻳﺸﺎوﻧﺪان اﺳﺖ. اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺷﺐ ﻳﻠﺪا را ﺑﻪ اﻣﻴﺪ دﻳﺪار ﺧﻮرﺷﻴﺪ، ﺑﺎ ﺷﺎدﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﺻﺒﺢ ﻣﻲ­رﺳﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎ از ﻣﻬﺮ ﻓﺮوزان ﻫﺴﺘﻲ استقبال کنند.

ﻳﻠﺪا، آﻳﻴﻨﻲ ﻣﻠّﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺸﺨﺼﻪﻫﺎی ارزﺷﻤﻨﺪی در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺎﻣﻪ ﺑﺮ ﺟﺎی ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ. یلدا، جشن مهرورزی و صلح جهانی است که در خانواده­‌های ایرانی و برخی کشورها، از هر قشر و مذهبی برگزار می‌­شود.

نام دیگر این‏ شب، چله است. ایرانیان از اول زمستان تا دهم بهمن ( جشن سده ) را چله‌‏ی بزرگ می‏‌نامند که‏ شب یلدا، شب اول چله است. در گذشته‏، این جشن را نود روز نیز می‏‌گفتند، چرا که از این شب تا عید نوروز، ۹۰ روز باقی می­‌ماند.

پیشینه­‌ی جشن یلدا، جشن زایش مهر

اقوام آریایی همواره از تاریکی می­‌هراسیدند؛ از این‌رو برای نور لحظه­‌شماری می­‌کردند. آن­‌ها دریافتند که از آغاز دی، روزها بلندتر و شب­‌ها کوتاه­‌تر می­‌شود. از این رو در آخرین شب پاییز، برآمدن خورشید را که « مهر » می­‌نامیدند به عنوان لحظه‌­ی زایش مهر یا خورشید جشن می­‌گرفتند که بعدها « یلدا » یا « شب چله » نامیده شد.

در اوستا مهر، ایزد محافظ پیمان، وفاداری و دوستی بود. این جشن، اقدامی برای یاری مهر و ستیز با اهریمن بود. بنابر روایات در پایان این شب، تاریکی شکست خورده و روشنایی‏ پیروز می‏‌شود. مردم در این جشن، گرد هم می­‌آمدند، آتش می­‌افروختند و سفره می­‌گستردند. این سفره بسیار گرامی و مقدس بود.

این جشن همچنین با پایان برداشت محصول صیفی و آغاز فصل استراحت در جامعه‌ی کشاورزی همراه بود و همه­‌ی اقشار در شادی کشاورزان شرکت می­‌کردند. در این روز پادشاه با دهقانان و برزگران مجالست می­‌کرد و در یک سفره با ایشان غذا می­‌خورد.

آیین‏ مهر در زمان سلسله‏‌ی اشکانیان، دنیای متمدن‏ آن روز را درنوردید و در روم به صورت مذهب عامه درآمد. بعد از ظهور حضرت عیسی رسوم مورد علاقه‌‏ی مردم‏ از مذهب مهر به مذهب حضرت عیسی سرایت کرد. تولد حضرت عیسی روز شش ژانویه بود، اما به علّت علاقه‌­ی مردم روم به‏ شب یلدا در سال ۳۵۴ بعد از میلاد به روز ۲۱ دسامبر یا اول دی‏ منتقل شد. بعدها به علّت اشتباه محاسبه­‌ی سال‏‌های کبیسه، شب تولد حضرت عیسی به شب ۲۵ دسامبر تغییر یافت.

آداب و رسوم شب یلدا

در ﻓﺮﻫﻨﮓ ایران ﺑﺮ ﺣﻀﻮر اﻋﻀﺎی ﺧﺎﻧﻮاده در ﻛﻨﺎر یکدیگر در اﻳﻦ ﺷﺐ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺷﺪه اﺳﺖ، ﭼﻨﺎﻧﭽﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺣﺘﻲ ﻛﺴﺎﻧﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﻓﺮت رﻓﺘﻪ ﺑﻮدﻧﺪ، ﺑﺮای ﺷﺐ ﻳﻠﺪا ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻪ ﺑﺎز ﻣﻲ­ﮔﺸﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﻣﺒﺎدا ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺳﺎل را در ﺳﻔﺮ و دور از ﺧﺎﻧﻮاده ﺑﻪ ﺳﺮﺑﺮﻧﺪ.

ﺗﻜﺮﻳﻢ ﺑﺰرﮔﺎن، ﻫﺪﻳﻪ دادن، ﻗﺼﻪ­ﮔﻮﻳﻲ، ﻛﺘﺎب و ﺷﺎﻫﻨﺎﻣﻪ­ﺧﻮاﻧﻲ، ﺗﻔﺄل، ادای ﻧﺬر و ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ و ﺑﺎزی­ﻫﺎی ﮔﺮوﻫﻲ از ﻋﻨﺎﺻﺮ اﻳﻦ ﮔﺮدﻫﻤﺎﻳﻲ ﺧﺎﻧﻮادﮔﻲ اﺳﺖ.

در شب یلدا، خانواده‏‌ها از کرسی استفاده می‏‌کردند. اعضای خانواده،‏ دور کرسی که روی آن مملو از خوراکی بود، می‏‌نشستند و این جشن را با تناول خربزه یا هندوانه، تنقلات و میوه‏‌های خشک برگزار می‏‌کردند و معتقد بودند هرکسی از این خوراکی­‌ها میل کند، در سال آینده از تشنگی، گرسنگی و تنگ‏دستی در امان خواهد بود.

این خوراکی­‌ها را در بیش­تر نواحی « شب چره » م‌ی­نامند که عبارت است از: میوه‏‌های تابستانی چون خربزه، هندوانه، انگور، انار، سیب، خیار و به، و آجیل عبارت بود از گندم، نخود برشته، تخمه‏‌ی هندوانه و کدو، بادام، پسته، فندق، کشمش، انجیر، توت خشک، برگه‏‌ی‏ هلو و زردآلو و غیره. در بین میوه‌­های این شب، هندوانه اهمیت بیشتری دارد. بسیاری باور دارند که اگر مقداری هندوانه در شب یلدا بخورند، در سراسر چله‌­ی بزرگ و کوچک یعنی در سراسر زمستان سرما بر آن­‌ها چیره نخواهد شد و بیمار نخواهند شد. هندوانه و انار سرخ نمادی از گرمای مهر در شب سرد زمستان هستند.

یکی از رسومی که در قرون اخیر در شب‏ یلدا معمول شده، گرفتن فال از دیوان‏ حافظ است‏ که هر کس بنا به نیتی که برای آینده‏‌ی خود دارد به فال حافظ متوسل می‌‏شود.

از رسوم دیگر شب یلدا که در بیش­تر خانواده­‌های ایرانی متداول است، بردن « شب چله­‌یی » یا هدایای ویژه‌­ی شب چله برای نوعروسان و تازه دامادها است. معمولا در خانواده­‌هایی که به تازگی بین یک زوج جوان خطبه­‌ی عقد خوانده شده، اما هنوز زندگی مشترک را به صورت رسمی آغاز نکرده‌­اند، در شب یلدا، مادر داماد به همراه مجموعه­‌ایی از خوراکی­‌های ویژه­‌ی شب یلدا که با ذوق و سلیقه­‌ی خاصی آراسته شده‌­اند، هدایای دیگری چون لباس، پارچه و طلا، تهیه کرده و برای عروس می­‌فرستند. این عمل به صورت متقابل از جانب مادر عروس نیز صورت می­‌گیرد.

یلدا و پوشاک

بازار پوشاک در طول سال بسته به مناسبت‌­ها دارای نوساناتی است. برخی از روزها شاهد جنب و جوش و خرید و فروش زیاد در این بازار هستیم. یکی از این مناسبات، شب یلدا، بزرگ­‌ترین شب سال است. شبی که در کنار نوروز از جشن­‌های باستانی ایران محسوب می­‌شود، مراسمی خاص خود دارد و شادی را به خانه­‌های ایرانی به ارمغان می­‌آورد. انتخاب لباس مناسب برای این شب، چه مراسم خارج از خانه یا در خانه باشد، یکی از دغدغه‎های افراد است و باید در انتخاب آن دقت کرد.

یکی از رسوم شب یلدا این است که برای تازه عروسان و دخترانی که به تازگی نامزد کرده‌اند، هدایایی از طرف خانواده داماد ارسال می‌شود که پوشاک، کفش و پارچه‌­های زمستانی بخش زیادی از این هدایا را به خود اختصاص می­‌دهند.

این شب نماد آغاز فصل زمستان است، از این رو بهتر است که لباس‌هایی را برای این جشن انتخاب کنیم که معرف آغاز فصل نو باشند. در لباس شب یلدا باید از رنگ­‌ها و جنس‌­های متانسب این روز و فصل استفاده کرد. برای انتخاب لباس می­‌توانیم از نشانه­‌های یلدایی بهره ببریم؛ مثلا رنگ قرمز انار و هندوانه یا لباس­‌هایی که روی آن­‌ها اشعار زیبای ایرانی و حافظ نقش شده باشد.

این شب نماد آغاز فصل زمستان است، از این رو بهتر است که لباس‌هایی را برای این جشن انتخاب کنیم که معرف آغاز فصل نو باشند.

اگرچه رنگ غالب این شب سبز، قرمز و سفید است، اما شب یلدا آخرین شب پاییز نیز محسوب می­‌شود و می­‌توان از تلفیق رنگ‌های گرمی چون قهوه‌ای، طلایی، نارنجی و زرد در کنار قرمز با رنگ‌هایی مانند سبز، سفید، آبی، خاکستری و نوک‌مدادی نیز استفاده کرد.

همچنین می­‌توان از این فرصت برای ابراز عشق و محبت به کسانی که دوستشان داریم استفاده کنیم. می­‌توانیم لباس­‌های ست تهیه کنیم و در بلندترین شب سال زیباترین ثانیه‌ها را با عزیزان خود بسازیم.

منابع:

• آیین شب یلدا، روز اول دی؛ محمدعلی اختری
• یلدا تبارشناسی یک آیین ( جشن زایش خورشید )؛ بیژن تلیانی
• جشن یلدا در فرهنگ ایران؛ تورج پارسی، شاهین سپنتا

گردآوری و بازنویسی: روشنک قاسمی